Het ontslapen van de Moeder Gods
Sinds enige tijd ben ik de gelukkige bezitter van een vrij oud bronzen reis-ikoontje : een drieluikje (uitgevouwen 162 x 60 mm) met als centrum ‘De Opstanding van Christus’. Links van deze afbeelding zien we ‘Het ontslapen van de Moeder Gods’ en rechts ‘De doop van Jezus in de Jordaan door Johannes de Voorloper’.
Hoe meer je deze kleine reis-ikoon door de loep bekijkt, hoe meer ‘verhaal’ deze jou wilt vertellen.
Ga mee op de zoektocht!
Het ontslapen van de Moeder Gods
Het ontslapen van de Moeder Gods (Koimesis) wordt in de Westerse kerk ook wel de Hemelvaart van Maria genoemd. Het feest werd door keizer Maurikos (582 – 602 na Chr.) officieel op 15 augustus vastgesteld en maakt sinds de 11e eeuw deel uit van het ´Dodekaortion’: de twaalf grote feesten van de orthodoxe Kerk.
In het Nieuwe Testament staat niets over het einde van het leven van Maria geschreven. De voorstelling en de details van het verhaal zijn gebaseerd op apocriefe geschriften. De oudste gedateerde afbeelding van het ontslapen is een wandschildering in Atemi te Georgië (904 – 905). Deze was 1100 jaar geleden vrij sober: in de loop van de eeuwen kwamen er meer en meer verhalen bij en werd de afbeelding ‘voller’.
Volgens de apocriefe verhalen hoorde Maria van een engel dat haar leven op aarde bijna ten einde was. Ze zou toen aan de engel gezegd hebben, dat het haar wens was dat alle apostelen bij haar heengaan aanwezig zouden zijn. De apostelen die over de hele bekende wereld verspreid waren, werden door engelen gewaarschuwd en op wolken naar Maria gebracht.
Wat zien we op de reis-ikoon?
Op de bronzen reis-ikoon ligt de overleden Moeder Gods met gesloten ogen en gekruiste handen op een praalbed met haar hoofd naar links, omgeven door de apostelen die van heinde en ver zijn gekomen. Achter het bed staat de gestalte van Christus die op aarde verschijnt om de ziel van zijn Moeder ten hemel te voeren. Op zijn armen draagt Hij haar ziel, die hier voorgesteld wordt als een in (witte) doeken gewikkeld kind. De rechterhand van Jezus zegent Maria. Links en rechts van Christus staan twee engelen met een reisstok in hun hand. Boven Christus zweeft een zesvleugelige serafijn. Deze drie engelen vertegenwoordigen de hemelse heerscharen.
Vooraan links op de reis-ikoon staat Petrus die aan zijn baard te herkennen is en achter hem staan vijf apostelen. Petrus eert Maria en bewierookt haar.
Aan de voeten van Maria staat Paulus (herkenbaar aan zijn grote voorhoofd, dat wijsheid uitstraalt), die zijn ene hand uit eerbied met een doek bedekt en met zijn andere hand een voet van Maria vasthoudt. Achter hem staan vijf andere apostelen. De apostelen zijn zichtbaar aangedaan. Ook zij bewijzen eer aan Maria.
Achter de twee groepjes apostelen staan twee bisschoppen: het zijn Dionysios van Korinthe (de Areopagiet) en Johannes van Damascus die beiden over de Moeder Gods geschreven hebben. Op deze bronzen reis-ikoon heeft de linker zijn handen in gebedshouding. De ander heeft een boek in zijn handen. De vrouwen die geheel achteraan staan, vertegenwoordigen de gelovigen van Jeruzalem en de rouwende vriendinnen van de Moeder Gods.
Afgehakte handen
Onder de afbeelding van de ontslapen Maria speelt zich een verhaal af dat in een apocrief boek ‘Pseudo-Johannes’ rond de 6e eeuw is beschreven. Als Christus de ziel van Maria naar de hemel heeft meegenomen, willen de apostelen het lichaam van Maria gaan begraven. Onder de baar van Maria staat de ongelovige Jefonias die twijfelde aan de maagdelijkheid van Maria. In de apocriefe boeken wordt hierover geschreven: “En zie, terwijl zij haar wegdroegen, stormde een Hebreeër, met name Jefonias, krachtig van lichaam, toe en greep de baar aan, terwijl de apostelen haar droegen. En zie, een engel des Heren hieuw met onzichtbare macht met een zwaard van vuur zijn handen af en deed ze omstreeks de baar in de lucht zwevend hangen”.
Volgens een ander verhaal probeert de (hoge)priester Jefonias het ligbed van Maria omver te duwen en het kostbare kleed waarop Maria ligt, te stelen. De aartsengel Michael voorkomt dit door met zijn zwaard de handen van Jefonias af te hakken. Door de tussenkomst van Petrus kreeg Jefonias echter berouw en op een wonderlijke wijze kwamen zijn afgehakte handen weer aan zijn polsen vast te zitten. De engel en Jefonias worden altijd verkleind onder de baar van Maria afgebeeld.
In de orthodoxe theologie is het Ontslapen van de Moeder Gods onlosmakelijk verbonden met de Verrijzenis van Christus. Men zal nooit het woord ‘dood’ voor het heengaan van de Moeder Gods gebruiken. Op 15 augustus is het feest van de hoop: niet het sterven van de Moeder Gods, maar de overgang naar een beter leven wordt gevierd. Vandaar ook de term ‘ontslapen’ die – anders dan de dood – ook een ontwaken suggereert.
Verrassing op Sicilië
Tijdens een rondreis over Sicilië kwam ik in Palermo in de Cappella Palatina een schitterend mozaïek van ‘Het ontslapen van de Moeder Gods’ tegen. De Capella is door Roger II in 1132 gesticht en is een prachtig voorbeeld van Arabisch-Normandische kunst. Om de wanden van de kapel te versieren haalde Roger II bekende mozaïekkunstenaars uit Constantinopel. Het is dus niet verwonderlijk dat er allerlei ‘oerafbeeldingen’ van ikonen in de kapel te zien zijn.
De meest opvallende verschillen in dit mozaïek met latere ikonen van ‘het Ontslapen van de Moeder Gods’ zijn:
- De afwezigheid van Jefonias en de engel die zijn handen afhakt.
- Twee engelen met doeken om hun handen gewikkeld willen de ziel van Maria van Christus overnemen en
- Johannes, die naar de (afwezigheid van de) hartslag van Maria luistert.
Boven Christus staat geschreven: ‘Hè Koimèsis = het ontslapen’.
Bronnen:
- Zie ook het boekje ‘Ikonen’ van Ingrid Zoetmulder, pag. 38 en verder daar staat een zelfde ikoon uit ongeveer 1600.
- Informatie ook uit ‘Oude ikonen verzamelen’ van Jan Morsink
- ‘Ikonen bekijken en begrijpen’ van Marcel Watté
- ‘Gegoten reisgenoten, Russische metaal-ikonen uit de collectie Jeckel’, geschreven door Joost Heutink en Stefan Jeckel