Maria van Egypte
Gedurende vele eeuwen inspireert en troost Maria van Egypte de christenen. Bij mijn beschrijving van de ikoon van de H. Paraskeva (Eikonikon 134) staat zij in het klein naast haar geschilderd. Haar levensverhaal fascineert me en ik merk dat er veel over Maria van Egypte te vertellen is. Er zijn talrijke wonderlijke verhalen en legenden over haar. Haar leven is een voorbeeld van uitersten: als prostituee kwam zij via inzicht en boetedoening tot vergeving en verzoening met de Eeuwige. Zij is een levende getuige dat de bekering, zoals Johannes de Voorloper deze preekt (Lukas 3), in elk mensenleven mogelijk is. Iedere vijfde zondag van de Veertigdagentijd én op 1 april wordt haar feestdag in de Orthodoxe kerk gevierd. Bij de rooms-katholieken is dit op 2 of 3 april.
Men vermoedt dat Maria van Egypte ergens tussen 344 en 421 leefde. We lezen in het boek ‘Het leven van de heilige Maria van Egypte’ dat zij op een Witte Donderdag is gestorven. De bisschop van Jeruzalem Sophronios heeft haar geschiedenis – na enkele eeuwen van mondelinge overlevering – rond 650 na Chr. in het Grieks opgeschreven. Later is het in het Latijn vertaald.
De monnik Zosimas ging op zoek
We kennen het levensverhaal van Maria van Egypte dankzij Zosimas, een monnik die in een klooster in Palestina leefde. De vrome Zosimas verliet na een ontmoeting met een engel zijn klooster en ging op zoek naar iemand die hem nóg dichter bij de Eeuwige zou kunnen brengen. Hij kwam aan in een klooster dat geïsoleerd in de buurt van de Jordaan lag. Hier was het gebruikelijk, dat op de eerste zondag van de Vasten bijna alle monniken het klooster verlieten en in eenzaamheid de Veertigdagentijd in de woestijn doorbrachten. De monniken mochten – als men dit wilde – brood en gedroogde vruchten zoals vijgen en dadels meenemen.
Tijdens deze vastentijd ontmoette Zosimas Maria van Egypte in de woestijn. Na zeventien jaar in de woestijn gezworven te hebben (er zijn ook bronnen die spreken over 47 jaar) zag zij er uit als een demonische geest. Door de hitte van de zon was haar huid zwart verbrand en was haar lange haar wit als wol. Omdat in de loop van de jaren haar kleren vergaan waren, was zij naakt en vluchtte vol schaamte voor Zosimas weg. Daarom gaf Zosimas zijn bovenmantel, zodat ze haar lichaam kon bedekken en haar levensverhaal aan hem durfde te vertellen.
Het leven van Maria van Egypte
“Waarom zou u deze zondige vrouw willen zien, Abba Zosimas?”, opent Maria het gesprek. Zosimas vraagt haar om tot zijn intentie tot God te bidden. Terwijl zij dit doet, ziet hij dat ze daarbij een halve meter boven de grond zweeft. Daarna vertelt zij over haar bewogen leven. Op haar 12e liep ze van haar ouders weg en kwam in Alexandrië. “Ik schaam me om me te herinneren hoe ik daar mijn maagdelijkheid verwoestte en mij daarna ongeremd en onverzadigbaar overgaf aan een leven van oneindige seksuele hartstocht.”
Zeventien jaar kende zij in de havenstad een leven van pure bandeloosheid en gaf haar lichaam gratis weg. Ze moest rondkomen door te bedelen en door vlas te spinnen. Met een groep mannen (vol levenskracht en alert van beweging) voer ze per boot naar Jeruzalem om het feest mee te maken van de Kruisverheffing. “Maar – zegt Maria van Egypte – ik denk dat God mijn bekering zocht, want Hij wil dat niemand vergaat en dat allen gered worden. (1 Tim. 2,3-4) Hij wenst niet de dood van de zondaar, maar liever dat deze zijn verdorvenheid de rug toekeert en leeft.” (Ez. 18,23)
Zo kwam Maria in Jeruzalem aan. Omdat zij als kind een christelijke opvoeding had gekend, wist zij van het leven en sterven van Christus. Ze wilde het feest van de Kruisverheffing meemaken, maar een dwingende kracht hield haar bij de kerkdeur tegen. Geschokt besefte ze opeens, dat haar onreine leven haar tegenhield om God naderbij te komen. Op het binnenplein van de kerk zag zij boven zich opeens een ikoon van de Moeder Gods en in tranen bad ze tot haar: “Zodra ik het kruishout van uw Zoon gezien heb, zal ik direct de wereld en alles wat in de wereld is, verzaken en zal ik, ter vervulling van mijn gelofte, onmiddellijk daarheen gaan, waarheen u mij leidt.”
Het inlossen van haar belofte aan de Moeder Gods
Ze voelde hoe de Moeder Gods haar steunde en kon daarna net als de anderen de deur van de kerk door om bij het H. Kruis te bidden. Ze was nu bekeerd en klaar om haar belofte aan de Moeder Gods in te lossen. “Als je de Jordaan oversteekt, zal je een antwoord op je gebed vinden”, kreeg ze van Maria te horen. Terwijl ze het kerkplein verliet, gaf iemand haar drie muntjes en daarvan kocht ze drie broden. Ze liep naar de kerk van de heilige Johannes de Voorloper aan de oever van de Jordaan. Na daar gebeden te hebben ging zij zich in de Jordaan wassen. In de kerk ontving zij de levenschenkende Sacramenten van Christus. Ze at vervolgens één van de drie broden op, voer met een bootje naar de overkant van de Jordaan en trok de woestijn in. Zeventien jaar leefde zij daar en vluchtte telkens van de mensen weg die in haar buurt kwamen. “Ik was in gevecht met de wilde dieren van mijn redeloze begeerten en hartstochten.” Dankzij de hulp en de troost van de Moeder Gods wist zij al die jaren te overleven. Tot zover haar levensverhaal.
Het viel Zosimas op hoe Maria van Egypte allerlei teksten uit de Bijbel citeerde, zonder dat zij ooit lezen en schrijven had geleerd. Ook wist ze precies hoe Zosimas leefde en wat de regels van zijn klooster waren.
Ze vraagt nu aan Zosimas om volgend jaar op Witte Donderdag haar aan de oever van de Jordaan het Lichaam en Bloed van Christus te geven. Dat belooft hij en ook, dat hij over zijn ontmoeting met haar zal zwijgen.
Lopen over het water van de Jordaan
Een jaar later staat op Witte Donderdag Zosimas aan de oever van de Jordaan en ziet hoe Maria van Egypte na het slaan van een kruisteken over het water van de Jordaan loopt en naar hem toe komt. Samen bidden ze het Onze Vader en de Geloofsbelijdenis. Toen het gebed beëindigd was, gaf zij de oude man de destijds gebruikelijke vredeskus op de mond. Ze ontvangt het Lichaam en Bloed van de Heer en bidt: “O Heer, laat nu, naar Uw woord, Uw dienares in vrede gaan, want mijn ogen hebben Uw heil gezien.”
Ze vroeg hem om volgend jaar op Witte Donderdag naar de plek in de woestijn te gaan waar zij elkaar het eerst ontmoet hadden. Ze slaat een kruisteken en loopt opnieuw over het water van de Jordaan naar de andere kant, de woestijn in.
Het jaar daarop gaat Zosimas haar in de woestijn zoeken. Na een lange zwerftocht ziet hij een lichtend schijnsel in de verte en vindt haar dode lichaam. Ze was al een jaar dood. Naast haar hoofd stonden twee verzoeken in het zand geschreven: om haar te begraven én om op de eerste dag van april voor haar te bidden. Met de hulp van een grote leeuw maakte Zosimas in de harde grond een grafkuil voor Maria van Egypte. Terwijl de tranen uit zijn ogen stromen, legt hij haar daarin en bedekt haar met aarde.
Wat mogen wij van Maria van Egypte leren?
Al eeuwenlang spreekt Maria van Egypte in Oost en West gelovigen aan. In haar leven wordt zichtbaar dat bij God altijd vergeving mogelijk is. Daarom is haar rol in de Vastentijd zo belangrijk. Je kunt er immers voor kiezen je oude leven achter je te laten en een nieuw bestaan te beginnen. De Moeder Gods is haar daarbij tot grote hulp geweest.
Als tweede zien we hoe groot de rol van de Moeder Gods is. Zij geeft Maria van Egypte inzicht in haar leven en helpt haar tot bekering te komen. Daarna blijft ze een steun en toeverlaat in de verschrikkingen van de woestijn.
Ten slotte zien we dat het nuttigen van het Lichaam en Bloed van Christus een wezenlijk bestanddeel is van het Christelijke geloof. Na haar bidden in de kerk van Johannes de Voorloper en het zich reinigen in het water van de Jordaan ontvangt zij Brood en Wijn als genademiddelen van Christus. Als zij op Witte Donderdagavond deze van Zosimas opnieuw ontvangt, weet ze dat ze klaar is om haar leven in Gods Hand terug te geven.
Het verhaal van Maria van Egypte is – ten vierde – misschien ook wel bewaard gebleven door de overvloed aan seksualiteit die haar leven vóór haar bekering beheerste. Zelf vertelt ze over haar boottocht naar Jeruzalem aan Zosimas: “Geloof me, Abba, ik ben nu nog verbijsterd, dat de zee onze losbandigheid heeft verdragen, dat de aarde haar mond niet heeft geopend en dat de hel mij niet levend en wel heeft opgeslokt.” Toch was haar verkeerde levenshouding de weg die haar naar God leidde.
Goethe laat Maria van Egypte een kleine rol in Faust spelen. In het laatste stuk van de slotakte laat hij haar zeggen:
Bij de allerheiligste plek, waar men onze Heer neerlegde,
bij de arm, die van de ingang mij waarschuwend terugstootte,
bij de veertigjarige boetedoening, die ik trouw in de woestijn verbleef,
bij de zalige afscheidsgroet, die ik in het zand neerschreef.
Gij die grote zondaressen Uw nabijheid niet weigert
en de beloning van de boetedoening in de eeuwigheid vermenigvuldigt,
gun ook deze goede ziel, die zich eenmaal maar vergiste,
die niet vermoedde, dat ze dwaalde, Uw haar toekomende vergiffenis!
Mahler liet zich ook door Maria van Egypte inspireren, want in het tweede deel van zijn achtste symfonie laat hij haar bovenstaande tekst uit Faust zingen.
Er zijn ook mensen die op het schilderij ‘Lam Gods’ van de gebroeders Van Eyck Maria van Egypte (naast Maria van Magdalena) op het paneel van de kluizenaars herkennen.
Tenslotte: vroeger werden boetelingen gedurende de Veertigdagentijd buiten de Rooms Katholieke kerk gehouden. Pas na de viering van verzoening in de ochtend van Witte Donderdag mochten deze ‘s avonds weer bij de H. Eucharistie aanwezig zijn en terugkeren in de schoot van de Kerk. Voor hen was Maria van Egypte hét grote voorbeeld.
Bronnen o.a.:
* Russische Ikonen und Kultgerät aus St. Petersburg – uitg. DuMont
* Russische Ikonen II Collectie Toth
* Het levensverhaal van Maria van Egypte – www.adolphus.nl
* Zie ook de preken van Orthodoxe priesters op YouTube