Mensen zijn als bomen, leven niet alleen,
zonder grond en wortels leeft geen mens: niet één!
Vele Gezichten Van Zorg
Sinds 1973 is het fotograferen een belangrijke hobby voor mij. In onze eerste woning, in de Taanstraat in Amsterdam, had ik in de douche bovenop de wasmand een primitieve donkere kamer voor mijn zwart-wit fotografie.
Daarnaast ben ik vanaf 1980 fotoboeken gaan verzamelen van Nederlandse fotografen en in de spaarzame boeken over de gezondheidszorg viel me op, hoe weinig fotomateriaal er over geestelijk verzorging was. Het vak dat ik met zoveel passie en liefde beoefende, bleef ‘hangen’ in het verborgene…
Rond 1994 kwam er een fotoboek over ‘Zorg in Nederland’ uit. Er zat één foto van een geestelijk verzorger (een communie-uitreikende pastor) in en deze foto zat aan het einde van het boek ingeklemd tussen een stervende Aids-patiënt en een patholoog-anatoom die in een lijk aan het snijden was. Was dat de plaats van de geestelijke verzorging? Ik had er genoeg van. Ik vroeg in januari 1995 aan mijn vakvereniging de Vereniging van Geestelijk Verzorgers in Zorginstellingen (VGVZ) of ik een fototentoonstelling in zwart-wit mocht maken om ons werk uit het verborgene te halen. Die fototentoonstelling zou dan door heel Nederland in gezondheidscentra getoond kunnen worden. Met een kleine vergoeding voor de verhuur zouden de kosten er wel weer uit kunnen komen, leek me. De voorzitter Ton Hanrath zag het wel zitten en ruim een jaar ging ik bij collega’s langs om hun werken te fotograferen. Door heel Nederland heen, in alle vormen van de gezondheidszorg en alle levensvisies die de geestelijke verzorging kent, ging ik fotograferen. Dat was best heel spannend: voor zowel de collega’s als hun cliënten en/ of patiënten. Zaken als toestemming en privacy waren toen ook belangrijk.
Bij het 25 jarig jubileum van de VGVZ, op 7 juni 1996, kon ik vol trots een zwart-wit tentoonstelling van 35 foto’s aan collega’s laten zien. Deze ging goed verpakt in vijf grote zelfgemaakte kisten ’n jaar of zes langs gezondheidsinstellingen in Nederland. Zo betaalde de tentoonstelling de gemaakte kosten vanzelf terug.
Bij een tentoonstelling in ‘mijn’ ziekenhuis in Amstelveen maakte mijn collega Edith Plantier Uitgeverij Kok attent op mijn foto’s. Deze bood aan er een fotoboek te maken. Nadat ik nog enkele thema’s aan mijn foto’s had toegevoegd, verscheen in november 1997 ‘Vele Gezichten Van Zorg, geestelijk verzorging in beeld’. Ik leverde zowel de tekst als de foto’s. Met de hulp van Toontje van der Hulst en Sander Kollaard is het een leuk creatief boek geworden, waar ik apetrots op ben.
Onder alle foto’s heb ik nog een verhaal geplaatst, dat ik bij de de opening van de tentoonstelling heb gehouden.
++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++
Lezing ter gelegenheid van het 25 jarig jubileum van de V.G.V.Z. (in 1996)van de Vereniging van Geestelijk Verzorgers in Zorginstellingen.
Beste luisteraars en kijkers,
Naast mijn hobby fotografie snuffel ik graag op boekenmarkten. Ik ben dan op zoek naar boeken van Nederlandse fotografen. Op die manier heb ik een aantal oude fotoboeken over het leven en werken in ziekenhuizen, zwakzinnigenzorg, een tuberculose-sanatorium, enz.
Sommige van die boeken over confessionele huizen openen zelfs met een psalm: het werk echter van de geestelijke verzorging wordt nergens fotografisch bezongen.
Mensen van Berg en Bosch, een fotoboek uit 1958 dat Martien Coppens in opdracht van de Stichting Sanatorium Berg en Bosch te Bilthoven maakte, laat een leeglopende kapel zien, “mannelijk biddende” arbeiders en zelfs een ziekenhuispastoor, die voorafgegaan door een religieus in de tuin van het sanatorium loopt om elders de communie uit te delen.
Het boek “Het Academisch Ziekenhuis van de Vrije Universiteit te Amsterdam” uit 1966 vormt een verfrissende uitzondering. Er is een artikeltje van Ds. J. van Buuren over de plaats en de integratie van de zielzorg in het ziekenhuis, maar een foto…? Verder dan het lege interieur van de kapel is niets te zien.
Ik heb een vreselijk leuk fotoboekje, dat door de Congregatie van kleine zusters van de H. Jozef rond 1969 over hun werk in de r.k. zwakzinnigeninrichting Nieuwenoord te Baarn werd uitgegeven. Opnieuw fysio-, logo- en bezigheidstherapie, arts en verpleging en slechts één foto van een religieus, de voorloopster van de pastoraal werkende, die een jongentje leert bidden. Waar zijn echter de foto’s van ons werk?
Mijn fotoboeken worden recenter – 1988 -“Bezwaard bestaan” van Marrie Bot over verstandelijk gehandicapten: niets over de relatie levensbeschouwing – verstandelijke handicap.
“Tussen leven en dood” met foto’s, die Henny Allis en Horatio Sormani in 1989 in het A.M.C. in Amsterdam maakten – weer geen enkele foto van ons werk.
“Voor mijn eigen bestwil”, met foto’s van Rob Huibers, over het Diaconessenhuis in Utrecht uit 1990. Zowaar een foto van de kerstviering in een sombere kapel, helaas zonder een duidelijke voorganger. Opnieuw heeft geestelijke verzorging geen gezicht…
Het meest recent is de uitgave “Zorg in Nederland”, een uitgave in 1994 van het P.G.G.M. Daarin zien we zowaar een foto die Roel Visser heeft gemaakt van onze katholieke collega uit het Westeinde ziekenhuis, die communie uitdeelt tijdens een kerkdienst. Misschien begin ik wat achterdochtig in de richting van de fotografen te worden, maar de plaats van de foto bevalt mij niet. Op pagina 58 zie je een terminale aidspatiënt, op pagina 59 een foto van de pastorale zorg in het Westeinde ziekenhuis, dan vervolgens het afleggen van een overleden aidspatiënt en tenslotte een bloederige foto op de afdeling pathologie, waar net een lijk na onderzoek wordt schoongeboend.
Is dat de plaats waar ons werk thuishoort? Hoort ons werk louter bij de “doden”?
Goed. Constateren dat er weinig over ons werk op fotografisch gebied te zien valt, is vrij gemakkelijk.
Wat moeilijker wordt het om het initiatief te nemen om een fototentoonstelling te gaan organiseren. Want wat wil je precies laten zien? En aan wie? Wat moet ervoor geregeld worden? Waar komt het geld vandaan?
In een brief aan het bestuur van de V.G.V.Z. begin januari 1995 deed ik het voorstel om op een professionele manier in beeld te brengen wat het effect en de inhoud van het werk van geestelijk verzorgers is. Ik dacht voor het fotograferen ongeveer 1 1/2 jaar nodig te hebben.
Werktitel van de tentoonstelling werd: “Van verborgenheid naar invoelbaarheid”.
Gaandeweg is echter zowel de werktitel als de doelstelling wat preciezer geformuleerd.
De doelstelling werd drievoudig:
— Via documentaire fotografie zichtbaar en invoelbaar maken wat ons werk als geestelijk verzorger inhoudt. Ook voor later (bijvoorbeeld op ons 40 jarig jubileum) moet ons werk op een of andere manier visueel bewaard worden: gewoon, feitelijk en objectief laten zien wat we in 1996 allemaal doen.
— Via een reizende tentoonstelling (als tweede doelstelling) moet deze fotoserie aan een breed publiek getoond worden, zodat zichtbaar wordt, wat meestal in het verborgene blijft.
“Be good and tell it” heb ik in de loop van de jaren van managers en pr-functionarissen geleerd.
— De laatste doelstelling: als geestelijk verzorgers werken we vaak (te) solistisch. Toch kunnen we veel van elkaar én elkaars projecten leren.
Daarom is er onder elke foto een korte toelichting, inclusief de naam en de instelling van de gefotografeerde collega. Spreekt iets u aan, noteer dan de naam en de instelling en neem contact op.
U zult net als ik merken hoeveel lieve en coöperatieve collega’s onze vereniging kent.
Natuurlijk was er bij mij ook een verborgen agenda…
Als er langzaam maar zeker wat ontwikkelaar en fixeer door je bloedbaan stroomt, vind je het een uitdaging om met licht te spelen en met licht te schrijven: Juist: photo-grafein, schrijven met licht. Ik voel de uitdaging om in mijn foto’s als het ware verhalen in licht te schrijven… Ik wil er iets méér mee zeggen, dan louter objectief zichtbaar is…
Je begint al bij de opname…. Werken met bestaand licht. Je zoekt naar de mooiste lichtval en de juiste compositie bij het maken van de foto. Vervolgens duik ik mijn donkere kamer in: doordrukken, tegenhouden, juiste zwart / wit gradatie enz. Heerlijk…!
We gaan weer terug naar het resultaat van mijn zweten boven de ontwikkelschalen…
Daar is het immers vandaag om te doen!
Er bestaat een groot misverstand: namelijk dat je naar foto’s moet kijken.
Volgens mij moet je – naast allerlei objectief meetbare zaken, die je kunt zien – foto’s vooral lezen.
Ik nodig u uit mijn foto’s te gaan lezen. Kruip als het ware in de foto en beweeg je in je gedachten door de afbeelding heen… Wie ontmoet je…? Waar bots je tegenaan…? Wat stoort je…? Sommige foto’s kennen een summier verhaal – herkenning, emotie, herinnering… Een aantal foto’s draagt bijzondere verhalen in zich mee.
* Let eens op de aanwezigheid van sleutelbossen in de psychiatrie.
* Kijk naar handen – let op de taal van de handen: verkrampt, open, uitnodigend, bezwerend, gulzig, ondersteunend, beeldend: handen als woorden – woorden als handen.
* Hoe zit het met de plaats van de vrouw in ons werk – Gelijkwaardig? Tegenover? Zelfstandig?
* Hoe zit het met ieders creativiteit? spiritualiteit?
Ik had dit foto-avontuur nooit kunnen ondernemen als een groot aantal collega’s niet de gok hadden durven nemen mij uit te nodigen bij hen te komen fotograferen. Ik ben hen daarvoor bijzonder dankbaar. Ik heb veel van hen mogen leren.
U zei “Wat bijvoorbeeld?”
Van Piet Wijnker hoe hij met wat openingswoorden aan het begin van de kerkdienst de aanwezigen tot een gemeenschap maakt.
Van Inge Zijlstra en Jac Vos hoe je vanuit verschillende levensvisies creatief met psychogeriatrische bewoners kunt zijn.
Van Henk Kroon hoe schilderkunst helpt woorden te vinden voor wat je als revalidant in het bijzonder bezighoudt.
Van Imam Asram Karagül hoe een intens moment van gebed vóór je naar patiënten gaat je werk een diepe dimensie van spiritualiteit geeft.
Van Dieneke Reefhuis hoe heerlijk het is om met een collega-pastor oecumenisch samen te werken.
Van Letty Fernhout hoeveel spanning en uitstraling een rouwdienst voor bewoners en familieleden met zich mee brengt.
Zo kan ik eigenlijk alle foto’s wel stuk voor stuk af gaan.
Ik laat het graag aan u over.
Rest mij nog een aantal mensen te danken. In de eerste plaats allen die zich aangeboden hebben om op hun werkplek gefotografeerd te worden. Natuurlijk geldt dit ook de bewoners en patiënten die hun toestemming hiervoor gaven.
Vervolgens een woord van dank aan mijn begeleidende werkgroep die grotendeels de keuze van de foto’s heeft bepaald. Dat waren mijn collega’s in het Ziekenhuis Amstelveen Edith Plantier, George van den Velden en Sam Behar.
Uit een of ander potje is het geld voor dit project gekomen – ook hiervoor dank. Ik zou graag voor hen wat terug willen doen.
Tenslotte mijn bijzondere dank naar de voorzitter van de V.G.V.Z., Ton Hanrath, die zonder dat hij nog maar één kiekje van mij gezien had, vierkant achter mijn idee en mijn realisering van dit project ging staan.
Wat u vandaag gaat zien is het begin van een wervelde expositie door de Nederlandse zorgcentra heen…. Als geestelijk verzorgers moeten we laten zien waar we uniek in zijn en welke zinvolle aanvulling wij aan “zorg” geven.
De expositie zal op veel plekken in de zorgsector getoond kunnen worden.
Ik zou willen benadrukken, dat het goed is om uw dienst door deze expositie in uw instelling te promoten. Graag lever ik u hierbij folders, foto’s voor de plaatselijke kranten, een persbericht en alles wat erbij kan helpen, dat de “Vele Gezichten Van Zorg” overal gezien en hopelijk bewonderd kan worden.
Wat mij betreft heb ik woorden genoeg gesproken.
Graag nodig ik uw uit mijn foto’s te gaan lezen.
Hans Dornseiffen
Ziekenhuis Amstelveen
Verpleeghuis Groenelaan
7 juni 1996